053.2 Bài 1

Các giấy phép đầu tiên trong lĩnh vực phần mềm tự do, trên hết là Giấy phép Công cộng chung GNU, đã thực hiện thành công việc tiên phong trong vấn đề cung cấp một khuôn khổ pháp lý đáng tin cậy cho các quy trình hoàn toàn mới xoay quanh sự phát triển hợp tác của phần mềm.

Năm 2001, một nhóm do giáo sư luật Lawrence Lessig từ Trường Luật Stanford dẫn đầu đã thành lập một tổ chức phi lợi nhuận có tên là Tài sản Sáng tạo Công cộng (Creative Commons - CC) lấy cảm hứng từ phần mềm tự do. Mục tiêu của tổ chức được tóm tắt trên trang web của dự án như sau:

Với thuật ngữ "công cộng" đề cập đến một hình thức hoạt động kinh tế cộng đồng đã được ghi nhận từ thời Trung Cổ, tổ chức này nhấn mạnh tới một nhu cầu sâu sắc và có thể được kiểm chứng về mặt lịch sử của con người đối với một hành động tập thể hướng tới lợi ích chung. Do đó, nhiệm vụ tự đặt ra của họ là tạo ra một khuôn khổ pháp lý hiện đại cho công việc sáng tạo. Tài sản Sáng tạo Công cộng chuyển các nhu cầu và giải pháp của phong trào phần mềm tự do sang các lĩnh vực sáng tạo khác như văn học, nghệ thuật biểu diễn (hội họa, đồ họa, nhiếp ảnh, video, v.v.) và âm nhạc, cũng như các tài liệu và sản phẩm khoa học — nói một cách đại khái thì là tất cả các sản phẩm có bản quyền.

Tương tự như Tổ chức Phần mềm Tự do, Tài sản Sáng tạo Công cộng cũng chọn thực hiện các mục tiêu của mình thông qua giấy phép: tập hợp các thông số kỹ thuật được tiêu chuẩn hóa và ràng buộc về mặt pháp lý mà nhà sáng tạo đã chỉ định rõ ràng cho tác phẩm của họ, thường là trước khi họ "phát hành" tác phẩm ra công chúng — tức là xuất bản chúng.

Nguyên tắc "bảo lưu mọi quyền" được quy định trong luật bản quyền của Hoa Kỳ được coi là quá hạn chế khi xét đến tiềm năng kỹ thuật đang ngày càng tăng cao sẵn có cho các quy trình sáng tạo. Bản thân các nhà sáng tạo thường cũng không nắm rõ được mức độ cho phép để xây dựng tác phẩm của mình dựa trên tác phẩm của người khác mà không vượt quá giới hạn của luật bản quyền và, trong trường hợp xấu nhất, có thể khiến bản thân họ bị truy tố. Tài sản Sáng tạo Công cộng đối lập lại với khuôn khổ hà khắc này bằng nguyên tắc "một số quyền được bảo lưu": những nhà sáng tạo sẽ nêu tên những quyền mà họ muốn bảo lưu — và từ bỏ tất cả các quyền khác.

Sự kết hợp của vỏn vẹn bốn điều kiện (mô-đun) cơ bản đơn giản sẽ tạo ra tổng cộng sáu giấy phép mà từ đó tác giả có thể chọn và cấp giấy phép thích hợp cho tác phẩm của mình.

Bốn mô-đun vừa được đề cập tương ứng với bốn quyết định cơ bản đơn giản mà tác giả đưa ra liên quan đến việc sử dụng và phân phối tác phẩm. Mỗi mô-đun có thể được biểu thị bằng chữ viết tắt gồm hai chữ cái và một ký hiệu. Định nghĩa tương ứng sẽ rất ngắn gọn và dễ hiểu ngay cả đối với những người không có chuyên môn về pháp lý; điều này góp phần rất lớn vào sự phổ biến của các giấy phép CC. Tuy nhiên, trong một số trường hợp cá biệt, các điều khoản cũng có thể dẫn đến những câu hỏi chưa được giải quyết hoặc những vùng xám.

Sự kết hợp giữa các mô-đun vừa được giới thiệu ở trên sẽ tạo ra tổng cộng sáu giấy phép. Chỉ có sáu vì không phải sự kết hợp nào giữa chúng cũng khả thi. Ví dụ: yêu cầu chia sẻ ngay cả các sản phẩm đã được sửa đổi trong cùng các điều kiện (ShareAlike) và việc cấm chuyển thể (NoDerivs) sẽ loại trừ lẫn nhau. Do đó, không có giấy phép nào có cả hai mô-đun này. Vì quyền tác giả cũng là một phần của tất cả các giấy phép nên kết quả là chúng ta có các giấy phép cốt lõi sẽ được giới thiệu sau đây.

Danh sách các giấy phép này cũng có thể được hình dung như một thước đo từ "nhiều quyền tự do" đến "ít quyền tự do", vì tác giả sẽ trả lời các câu hỏi về khả năng sử dụng hoặc các hạn chế liên quan đến tác phẩm theo từng bước và từ đó sẽ đạt được một giấy phép đúng như mong muốn.

Chúng ta đã biết rằng luật bản quyền được quy định rất khác nhau giữa các quốc gia và khu vực pháp lý khác nhau. Ví dụ: theo luật pháp của Hoa Kỳ, chủ sở hữu quyền hoàn toàn có thể từ bỏ bản quyền của mình. Bằng cách đó, họ có thể chuyển tác phẩm của mình sang cái gọi là Phạm vi công cộng - tức là sang mục đích sử dụng chung và không hạn chế.

Tuy nhiên, ở hầu hết các nước Châu Âu, ngoài các quyền sử dụng thuần túy, bản quyền còn bao gồm các quyền cá nhân thường không thể chuyển nhượng và do đó tác giả không thể từ bỏ. Nếu một tác giả muốn phát hành một tác phẩm ra cho công chúng, họ sẽ từ bỏ mọi quyền sử dụng nhưng vẫn là tác giả.

Ngoài ra, có những tác phẩm mà việc sử dụng nó không bị hạn chế một chút nào. Các tác phẩm này có thể bao gồm những tác phẩm đã hết thời hạn bảo hộ pháp lý (chẳng hạn như cuốn tiểu thuyết 70 năm sau khi tác giả qua đời) hoặc những tác phẩm về nguyên tắc chưa bao giờ được bảo vệ (chẳng hạn như các văn bản pháp luật).

Tài sản Sáng tạo Công cộng cung cấp hai công cụ phạm vi công cộng để xác định các tác phẩm có sẵn cho công chúng mà không bị hạn chế.

Tài sản Sáng tạo Công cộng Không (CC0) hầu như không có điều kiện nào cho việc sao chép, phân phối và sửa đổi tác phẩm. Kể cả việc ghi công tác giả bắt buộc trong tất cả các giấy phép CC cũng bị bỏ qua. Giấy phép này cho phép chủ sở hữu bản quyền đánh dấu tác phẩm của họ thuộc phạm vi công cộng trong nhiều hệ thống pháp luật nhất có thể.

Hãy lấy một tài liệu học tập được phát triển cho mục đích giảng dạy làm ví dụ. Tác giả hoặc các tác giả có thể sử dụng nhãn CC0 để đảm bảo rằng tài liệu này có thể được sử dụng bởi bất kỳ ai mà không có bất kỳ hạn chế nào: nó có thể được sao chép toàn bộ hoặc một phần, phân phối miễn phí hoặc có tính phí và được tích hợp toàn bộ hoặc một phần vào các tài liệu khác. Các tác giả ban đầu không cần phải được nêu tên ở bất cứ đâu.

Để xác định các tác phẩm không bị hạn chế về bản quyền, Tài sản Sáng tạo Công cộng khuyến nghị sử dụng Nhãn Phạm vi Công cộng:

Chúng ta đã biết rằng Tài sản Sáng tạo Công cộng nhắm tới việc đơn giản hoá nhất có thể cho cả người cấp phép (nhà sáng tạo nội dung) và người được cấp phép (người tiếp nhận tác phẩm). Nói một cách cụ thể, tổ chức này cung cấp rất nhiều hỗ trợ, từ việc lựa chọn giấy phép thích hợp cho đến việc đánh dấu nhãn cho tác phẩm và sử dụng nó.

Bộ chọn Giấy phép CC (CC License Chooser) trên trang web của tổ chức đưa người dùng từng bước một tiến đến một đề xuất giấy phép thích hợp bằng cách đặt ra các câu hỏi đơn giản liên quan đến mục đích sử dụng mong muốn đối với tác phẩm mà tác giả trả sẽ phải lời (CC License Chooser).

Nếu giấy phép được đề xuất phù hợp với ý định của tác giả, họ có thể theo đó đánh dấu nhãn cho tác phẩm của mình. Ví dụ: Bộ chọn Giấy phép cung cấp mã HTML mà tác giả có thể thêm trực tiếp vào trang web hiển thị tác phẩm (Mã HTML có liên kết đến giấy phép).

Kết quả sau đó sẽ là một thông báo được chuẩn hóa với liên kết tới giấy phép tương ứng (Thông báo giấy phép có liên kết đến giấy phép).

Các biểu tượng dành riêng cho giấy phép (trong đó các mô-đun đi kèm có thể được nhìn thấy trực tiếp) đã được giới thiệu ở trên. Chúng đã tự thiết lập bản thân mình thành các "điểm bắt mắt" trong việc xác định nội dung miễn phí trên internet.

Ngay từ đầu, Tài sản Sáng tạo Công cộng đã tập trung vào việc phát triển các giấy phép mang tính tổng quát nhất có thể - tức là có giá trị trên toàn thế giới - được xác định tương ứng bằng việc bổ sung cụm từ “quốc tế” (trước đây là “chưa được chuyển đổi” - unported) . Mặt khác, có những biến thể có tính đến đặc thù của hệ thống pháp luật của một khu vực hoặc quốc gia và được gọi là “chuyển đổi” (ported). Ví dụ: ngoài giấy phép CC BY-SA 3.0 Chưa chuyển đổi (CC BY-SA 3.0 Unported), chúng ta còn có một phiên bản đặc biệt dành cho nước Đức dưới tên CC BY-SA 3.0 Germany.

Với phiên bản 4.0 hiện đang có hiệu lực của giấy phép CC, Tài sản Sáng tạo Công cộng đang nỗ lực tiêu chuẩn hóa hơn nữa và (cho đến nay) đã loại bỏ hoàn toàn các phiên bản chuyển đổi. Trong phiên bản 4.0, giấy phép “quốc tế” được khuyến nghị một cách mạnh mẽ: