053.3 Bài 1

Trong luật bản quyền, một số hệ thống pháp luật (kể cả ở Châu Âu) có sự phân biệt giữa các sản phẩm cơ sở dữ liệu — giống như các tác phẩm được bảo vệ bản quyền khác (hình ảnh, văn bản, v.v.) — được hưởng sự bảo vệ trên cơ sở sáng tạo trí tuệ cá nhân (chọn lọc và sắp xếp các thành phần) và cơ sở dữ liệu mà việc sản xuất (mua sắm, xác minh, trình bày) cần tới một khoản đầu tư đáng kể (quyền cơ sở dữ liệu).

Trong cả hai trường hợp, đối tượng bảo hộ là một tập hợp các yếu tố độc lập (chẳng hạn như các tác phẩm hoặc hạng mục dữ liệu riêng biệt) được sắp xếp một cách có hệ thống hoặc có phương pháp và có thể được truy cập điện tử riêng lẻ hoặc bằng các phương tiện khác. Khả năng bản quyền của bản thân các phần tử không quá quan trọng nên chúng cũng có thể chỉ là các giá trị số học.

Do đó, một bộ sưu tập dữ liệu có thể được bảo vệ bản quyền dưới dạng sản phẩm cơ sở dữ liệu hoặc theo quyền cơ sở dữ liệu (ở châu Âu). Để một sản phẩm cơ sở dữ liệu được bảo vệ, việc sắp xếp, lựa chọn các thành phần phải thể hiện sự sáng tạo trí tuệ của cá nhân. Điều này khó có thể xảy ra đối với các bộ sưu tập dữ liệu được sử dụng làm cơ sở cho phần mềm - nhưng chúng lại có thể được bảo vệ theo quyền cơ sở dữ liệu. Để có được quyền này, tác giả cần phải đầu tư đáng kể vào việc thu thập và sắp xếp các thành phần. Khoản đầu tư này cũng có thể bao gồm cả thời gian và nguồn nhân lực.

Hiện có nhiều giấy phép khác nhau dành cho cơ sở dữ liệu và bộ sưu tập dữ liệu bao quát việc sử dụng dữ liệu tốt hơn các giấy phép phần mềm mã nguồn mở “cổ điển”. Chúng ta hãy cùng xem sự khác biệt thông qua một ví dụ.

Là một phần của dự án nghiên cứu học thuật, tất cả các bài thơ của một tác giả sẽ được sưu tầm và phát hành trên một trang web nơi chúng được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái theo tiêu đề và có thể được truy cập riêng lẻ. Tuy nhiên, dự án yêu cầu rằng bản quyền liên quan đến việc phân phối và sao chép các bài thơ phải được lấy từ tác giả. Phí cấp phép sẽ được trả cho việc này.

Phí cấp phép có thể cấu thành một “khoản đầu tư đáng kể.” Vì các bài thơ có thể được truy xuất riêng lẻ và được sắp xếp một cách có hệ thống (theo bảng chữ cái) nên cơ sở dữ liệu phục vụ các bài thơ có thể được bảo vệ theo quyền cơ sở dữ liệu. Tuy nhiên, các thành phần (các bài thơ) không được lựa chọn một cách cụ thể (việc lựa chọn được thực hiện trên cơ sở hoàn thiện) và sự sắp xếp không mang tính sáng tạo mà hoàn toàn mang tính hệ thống. Do đó, không có sự sáng tạo trí tuệ cá nhân liên quan đến cơ sở dữ liệu; vậy nên cơ sở dữ liệu này không đủ tiêu chuẩn để được coi là một sản phẩm cơ sở dữ liệu.

Mặt khác, nếu các bài thơ được sắp xếp và lựa chọn theo những tiêu chí nhất định - chẳng hạn như ghi lại những mô típ nhất định trong tác phẩm của tác giả trong giai đoạn sáng tạo - thì tức là có thể tồn tại một sản phẩm sáng tạo trí tuệ cá nhân, và từ đó tuyển tập thơ này sẽ được bảo hộ như một sản phẩm cơ sở dữ liệu.

Tuy nhiên, hai thể loại này được xử lý khác nhau theo luật bản quyền, đặc biệt là về thời hạn bảo vệ: cơ sở dữ liệu theo quyền cơ sở dữ liệu chỉ được bảo vệ 15 năm sau khi sản xuất/phát hành, trái ngược với thời hạn 70 năm sau khi tác giả qua đời đối với các sản phẩm cơ sở dữ liệu.

Những sự khác biệt này cũng có thể thấy rõ trong Giấy phép Cơ sở Dữ liệu Mở (ODbL) được sử dụng rộng rãi trong lĩnh vực cơ sở dữ liệu. ODbL được phát triển bởi Dữ liệu Chung (Open Data Commons) - một dự án của Tổ chức Tri thức Mở (Open Knowledge Foundation). Ngay trong phần mở đầu, giấy phép này đã phân biệt rõ ràng giữa việc bảo vệ cơ sở dữ liệu và việc bảo vệ nội các dung riêng lẻ của cơ sở dữ liệu. Giấy phép chỉ đề cập đến việc bảo vệ cơ sở dữ liệu, còn phần nội dung cũng có thể được cấp phép hoàn toàn độc lập với cơ sở dữ liệu.

Tất nhiên, chúng ta vẫn có thể chọn cùng một giấy phép cho cơ sở dữ liệu và nội dung (ví dụ như khi chúng ta biên soạn một bộ sưu tập các tác phẩm được cấp phép theo CC-BY-4.0 trong một cơ sở dữ liệu cũng được cấp phép theo CC-BY-4.0).

Giấy phép tốt nhất dành cho một cơ sở dữ liệu phụ thuộc vào mục tiêu của nhà sản xuất cơ sở dữ liệu. Để tiếp tục với ví dụ về tập thơ của chúng ta: nếu để cơ sở dữ liệu thơ được sửa đổi theo ý muốn và cũng có thể được phân phối theo các điều kiện cấp phép khác thì ODbL sẽ không phải là một lựa chọn phù hợp. Điều này là do ODbL có chứa quyền copyleft cho cơ sở dữ liệu — tức là một cơ sở dữ liệu bắt nguồn từ cơ sở dữ liệu được cấp phép ODbL (ví dụ: một cơ sở dữ liệu áp dụng tất cả các thành phần và mẫu sắp đặt các thành phần của cơ sở dữ liệu gốc và thêm các thành phần khác) chỉ có thể được tái phân phối theo cùng các điều kiện. Trong trường hợp này, một giấy phép Tài sản Sáng tạo Công cộng có quyền chỉnh sửa/ biên tập (ví dụ như CC-BY) là một lựa chọn tốt hơn.

ODbL cũng nêu rõ rằng giấy phép này không áp dụng cho các chương trình máy tính quản lý cơ sở dữ liệu (tức là DBMS) theo bất kỳ một cách nào: “Giấy phép này không áp dụng cho các chương trình máy tính được sử dụng để tạo hoặc vận hành Cơ sở Dữ liệu.”

Tuy nhiên, giấy phép quy định rằng một tác phẩm được tạo ra từ nội dung của cơ sở dữ liệu và có sẵn cho tất cả mọi người sử dụng (cái được gọi là sản phẩm chế tạo) ít nhất phải chỉ ra được rằng cơ sở dữ liệu nào (không phải DBMS) được sử dụng cho tác phẩm đó và bản thân cơ sở dữ liệu đó có thể được sử dụng theo các điều kiện của ODbL. Một ví dụ về sản phẩm chế tạo chính là bản đồ đường phố được tạo ra từ các tọa độ được thu thập trong cơ sở dữ liệu.

Nếu một trong những giấy phép copyleft đã biết (dành riêng cho phần mềm) như GPLv3.0 được sử dụng cho cơ sở dữ liệu, chúng ta có thể hiểu rằng một chương trình máy tính sử dụng cơ sở dữ liệu (ví dụ như cho một hệ thống lưu trữ) chỉ có thể được phân phối theo các điều khoản của GPLv3.0. Mặt khác, giấy phép của DBMS có khả năng độc lập với giấy phép của cơ sở dữ liệu vì DBMS không được coi là một “sản phẩm phái sinh” của cơ sở dữ liệu; nó chỉ cho phép truy cập và chỉnh sửa và vì thế nên nó là một sản phẩm độc lập.

Thỏa thuận Cấp phép Dữ liệu Cộng đồng (CDLA) là một dự án của Tổ chức Linux tập trung vào việc cấp phép dữ liệu (khác với phần mềm). Việc thu thập dữ liệu đào tạo cho các hệ thống học máy cũng thuộc phạm vi chủ đề của CDLA.

Do đó, CDLA được dựa trên một khuôn khổ tính đến các cấp độ khác nhau của các vấn đề cấp phép, đặc biệt là khi dữ liệu được biên soạn từ nhiều nguồn bởi nhiều nhà phát triển đóng góp khác nhau. Trong ví dụ của chúng ta, đây có thể là một bộ sưu tập mà trong đó, các tác giả khác nhau đóng góp những bài thơ của riêng họ để xây dựng nên một cơ sở dữ liệu thơ chung.

CDLA phân biệt giữa “cấp phép vào” (inbound) cho dữ liệu được thêm vào bộ sưu tập và “cấp phép ra” (outbound) cho việc sử dụng dữ liệu. Ở một cấp độ khác, nó chỉ định các yêu cầu đối với tổ chức lưu trữ hoặc nắm giữ dữ liệu.

Để tiếp tục với ví dụ về các bài thơ: một tác giả muốn đóng góp bài thơ của mình sẽ được hướng dẫn chi tiết bởi các “giấy phép vào”. “Giấy phép ra” sẽ liên quan đến những điều kiện mà các biên tập viên của toàn bộ tập thơ đã thỏa thuận với nhau.

Tương tự như các giấy phép mã nguồn mở dành cho phần mềm, CDLA cũng có sẵn các danh mục linh hoạt và chia sẻ mà chúng ta sẽ cùng tìm hiểu một cách ngắn gọn sau đây. Hãy truy cập vào các trang web kaggle.com hoặc kissingface.co đã được đề cập tới ở trên để có thể hiểu một cái nhìn cơ bản về các giấy phép được sử dụng cho cơ sở dữ liệu hoặc tập dữ liệu. Ví dụ: bạn có thể sử dụng bộ lọc để tìm ra các bộ sưu tập dữ liệu được cung cấp theo CDLA.