1.2 Ders 1

Hemen hemen her Linux dağıtımı, önceden yüklenmiş bir dizi öntanımlı uygulama sunar. Bu önceden yüklenmiş uygulamaların yanı sıra, bir dağıtım, paket yöneticisi aracılığıyla kurulabilecek geniş bir uygulama koleksiyonuna sahip bir paket deposuna sahiptir. Çeşitli dağıtımlar kabaca aynı uygulamaları sunsa da, çeşitli dağıtımlar için birkaç farklı paket yönetim sistemi mevcuttur. Örneğin, Debian, Ubuntu ve Linux Mint, genellikle DEB paketleri olarak adlandırılan yazılım paketlerini kurmak için dpkg, apt-get ve apt araçlarını kullanır. Red Hat, Fedora ve CentOS gibi dağıtımlar bunlar yerine rpm, yum ve dnf komutlarını kullanır ve bunlar da RPM paketlerini kurmaktadır. Her dağıtım ailesi için uygulama paketlemesi farklı olduğundan, paketleri hedef dağıtım için tasarlanmış doğru depodan kurmak çok önemlidir. Dağıtımın paket yöneticisi doğru paketleri, gerekli bağımlılıkları ve gelecekteki güncellemeleri seçeceğinden, son kullanıcının genellikle bu ayrıntılar hakkında endişelenmesine gerek yoktur. Bağımlılıklar, programların ihtiyaç duyduğu yardımcı paketlerdir. Örneğin, bir kitaplık birden çok program tarafından kullanılan JPEG görüntüleri ile ilgili işlevler sağlıyorsa, bu kitaplık büyük olasılıkla kitaplığı kullanan tüm uygulamaların bağımlı olduğu kendi paketinde paketlenmiştir.

dpkg ve rpm komutları tekil paket dosyalarında çalışır. Aslında, hemen hemen tüm paket yönetimi görevleri, DEB paketleri kullanan sistemlerde apt-get veya apt komutlarıyla ya da RPM paketleri kullanan sistemlerde yum veya dnf komutlarıyla gerçekleştirilir. Bu komutlar paket kataloglarıyla çalışır, yeni paketleri ve bunların bağımlılıklarını indirebilir ve kurulu paketlerin daha yeni sürümlerini kontrol edebilir.

Diyelim ki, terminalde büyütülmüş metin yazdıran figlet adında bir komut duydunuz ve denemek istiyorsunuz. Ancak, figlet komutunu çalıştırdıktan sonra aşağıdaki mesajı alıyorsunuz:

Bu muhtemelen paketin sisteminizde kurulu olmadığı anlamına gelir. Dağıtımınız DEB paketleriyle çalışıyorsa, apt-cache search paket_adı veya apt search paket_adı kullanarak depolarınızda arayabilirsiniz. apt-cache komutu paketleri aramak ve mevcut paketlerle ilgili bilgileri listelemek için kullanılır. Aşağıdaki komut, paketin adlarında ve açıklamalarında “figlet” teriminin herhangi bir tekrarını arar:

Arama, eksik komuta karşılık gelen figlet adlı bir paket belirledi. Bir paketin yüklenmesi ve kaldırılması, yalnızca sistemin root adlı yöneticisine verilen özel izinleri gerektirir. Masaüstü sistemlerde, sıradan kullanıcılar, yükleme/kaldırma komutlarının başına sudo komutunu ekleyerek paketleri kurabilir veya kaldırabilir. Bu, devam etmek için parolanızı yazmanızı gerektirecektir. DEB paketleri için kurulum, apt-get install paket_adı veya apt install paket_adı komutuyla gerçekleştirilir:

Bu aşamada paket indirilecek ve sisteme kurulacaktır. Paketin ihtiyaç duyduğu tüm bağımlılıklar da bunun sonucunda indirilecek ve kurulacaktır:

İndirme tamamlandıktan sonra, tüm dosyalar uygun konumlara kopyalanacak, varsa gerekli ek yapılandırmalar yapılacak ve komut kullanılabilir hale gelecektir:

RPM paketlerine dayalı dağıtımlarda, aramalar yum search paket_adı veya dnf search paket_adı kullanılarak yapılır. Diyelim ki bir metni daha ciddiyetsiz bir şekilde, ardından karikatürize bir inek olduğu halde görüntülemek istiyorsunuz, ancak bu görevi gerçekleştirebilecek paketten emin değilsiniz. DEB paketlerinde olduğu gibi, RPM arama komutları açıklayıcı terimleri kabul eder:

Depoda uygun bir paket bulunduktan sonra, yum install paket_adı veya dnf install paket_adı komutlarıyla kurulabilir:

Bir kez daha, istenen paket ve olası tüm bağımlılıkları indirilecek ve kurulacaktır:

cowsay komutu, tam olarak adından anlaşılan şeyi yapar:

İşe yaramaz gibi görünseler de, figlet ve cowsay komutları, diğer kullanıcıların dikkatini ilgili bilgilere çekmenin bir yolunu sağlar.

Paketleri kurmak için kullanılan komutların aynıları onları kaldırmak için de kullanılır. Tüm komutlar, kurulu bir paketi kaldırmak için remove anahtar sözcüğünü kabul eder: DEB paketleri için apt-get remove paket_adı veya apt remove paket_adı ve RPM paketleri için yum remove paket_adı veya dnf remove paket_adı. Kaldırma işlemini gerçekleştirmek için sudo komutu da gereklidir. Örneğin, DEB tabanlı bir dağıtıma daha önce kurulmuş figlet paketini kaldırmak için:

İşlem onaylandıktan sonra paket sistemden silinir:

RPM tabanlı bir sistemde benzer bir yöntem uygulanır. Örneğin, RPM tabanlı bir dağıtıma önceden kurulmuş cowsay paketini kaldırmak için:

Aynı şekilde onay istenir ve paket sistemden silinir:

Kaldırılan paketlerin yapılandırma dosyaları sistemde tutulur, böylece ileride paket yeniden kurulursa tekrar kullanılabilirler.

Ofis uygulamaları, bir ofis ortamında yaygın olarak kullanılan metin, sunum, hesap tabloları ve diğer biçimlerdeki dosyaları düzenlemek için kullanılır. Bu uygulamalar genellikle ofis paketi adı verilen koleksiyonlarda bir araya gelir.

Uzun bir süre Linux’ta en çok kullanılan ofis paketi OpenOffice.org paketiydi. OpenOffice.org, Sun Microsystems tarafından yayınlanan StarOffice paketinin açık kaynaklı bir sürümüydü. Birkaç yıl sonra, Oracle Corporation, Sun’ı satın aldı, ardından projeyi Apache Foundation'a devretti ve OpenOffice.org, Apache OpenOffice olarak yeniden adlandırıldı. Bu arada, Document Foundation aynı kaynak koduna dayalı başka bir ofis paketi yayınladı ve buna LibreOffice adını verdi.

İki proje aynı temel özelliklere sahiptir ve Microsoft Office belge biçimleriyle uyumludur. Ancak tercih edilen belge biçimi, tamamen açık ve ISO standartlarında bir dosya biçimi olan Açık Belge Biçimi'dir. ABB dosyalarının kullanımı, belgelerin işletim sistemleri ve Microsoft Office gibi farklı satıcılardan gelen uygulamalar arasında aktarılabilmesini sağlar. OpenOffice/LibreOffice tarafından sunulan başlıca uygulamalar şunlardır:

Hem LibreOffice hem de Apache OpenOffice açık kaynaklı yazılımlardır, ancak LibreOffice LGPLv3 ile lisanslanmıştır ve Apache OpenOffice, Apache Lisansı 2.0 ile lisanslanmıştır. Lisanslama farkı, LibreOffice’in Apache OpenOffice tarafından yapılan iyileştirmeleri dahil edebileceğini, ancak Apache OpenOffice’in LibreOffice tarafından yapılan iyileştirmeleri dahil edemeyeceğini ima eder. Bu durum ve daha aktif bir geliştirici topluluğunun varlığı, çoğu dağıtımın LibreOffice’i öntanımlı ofis paketi olarak benimsemesinin nedenidir.

Çoğu kullanıcı için bir bilgisayarın temel amacı internete erişim sağlamaktır. Günümüzde internet sayfaları, ek bir yazılım yüklemeye gerek kalmadan her yerden erişilebilir olma avantajıyla tam özellikli bir uygulama gibi davranabilmektedir. Bu, internet tarayıcısını en azından ortalama bir kullanıcı için işletim sisteminin en önemli uygulaması yapmaktadır.

Linux ortamındaki ana internet tarayıcıları Google Chrome ve Mozilla Firefox'tur. Chrome, Google tarafından sürdürülen bir internet tarayıcısıdır, ancak dağıtımın paket yöneticisi kullanılarak yüklenebilen ve Chrome ile tamamen uyumlu olan Chromium adlı açık kaynak tarayıcıyı temel alır. Kâr amacı gütmeyen bir kuruluş olan Mozilla tarafından sürdürülen Firefox, açık kaynak modelini benimseyen ilk popüler internet tarayıcısı olan Netscape’le bağları olan bir tarayıcıdır. Mozilla Vakfı, modern internetin altında yatan açık standartların geliştirilmesiyle derinden ilgilenmektedir.

Mozilla ayrıca e-posta istemcisi Thunderbird gibi başka uygulamalar da geliştirmektedir. Birçok kullanıcı, özel bir e-posta uygulaması yerine web tabanlı e-posta kullanmayı tercih etmektedir, ancak Thunderbird gibi bir istemci, ilave özellikler sunar ve masaüstündeki diğer uygulamalarla en iyi şekilde bütünleşir.

Mevcut internet uygulamalarıyla karşılaştırıldığında, masaüstü uygulamaları multimedya içeriği oluşturmak için hala en iyi seçenektir. Video işleme gibi multimedyayla ilgili etkinlikler, genellikle en iyi şekilde yerel bir masaüstü uygulaması tarafından yönetilebilen yüksek miktarda sistem kaynaklarına ihtiyaç duymaktadır. Linux ortamı için en popüler multimedya uygulamalarından bazıları ve kullanım alanları aşağıda listelenmiştir.

Ayrıca multimedya oynatımına adanmış birçok uygulama da vardır. Video oynatımı için en popüler uygulama VLC'dir, ancak bazı kullanıcılar smplayer gibi diğer alternatifleri tercih eder. Yerel müzik oynatımında da birçok seçenek mevcuttur, örneğin bir yerel ses dosyaları koleksiyonunu da yönetebilen Audacious, Banshee ve Amarok gibi.

Bir internet tarayıcısı bir internet sitesinden bir sayfa yüklediğinde, aslında uzaktaki bir bilgisayara bağlanır ve belirli bir bilgi ister. Bu senaryoda, internet tarayıcısını çalıştıran bilgisayara istemci ve uzak bilgisayara sunucu denir.

Sıradan bir masaüstü bilgisayar veya özel bir donanım olabilen sunucu bilgisayar, sağlayacağı her tür bilgiyi yönetmek için özel bir programa ihtiyaç duyar. İnternet sayfalarının sunulmasıyla ilgili olarak, dünyadaki çoğu sunucu, açık kaynaklı sunucu programları kullanır. Bu özel sunucu programına HTTP sunucusu denir (HTTP, Üstmetin Aktarım Protokolü anlamına gelir) ve en popüler olanları Apache, Nginx ve lighttpd'dir.

Basit internet sayfaları bile, sıradan dosyalar (statik içerik adı verilen) veya çeşitli kaynaklardan işlenen dinamik içerik olabilen birçok istek gerektirebilir. Bir HTTP sunucusunun rolü, istenen tüm verileri toplamak ve tarayıcıya geri göndermektir; ardından tarayıcı, içeriği, alınan HTML belgesi (HTML, Üstmetin İşaretleme Dili anlamına gelir) ve diğer destekleyici dosyalar tarafından tanımlandığı şekilde düzenler. Bu nedenle, bir internet sayfasının oluşturulması, sunucu tarafında gerçekleştirilen işlemleri ve istemci tarafında yapılan işlemleri içerir. Her iki taraf da belirli görevleri gerçekleştirmek için özel betikler kullanabilir. HTTP sunucu tarafında PHP betik dilinin kullanılması oldukça yaygındır. JavaScript, istemci tarafında (internet tarayıcısı) kullanılan betik dilidir.

Sunucu programları her türlü bilgiyi sağlayabilir. Diğer sunucu programları tarafından sağlanan bilgileri talep eden bir sunucu programına sahip olmak alışılmamış bir şey değildir. Bir HTTP sunucusunun bir veritabanı sunucusu tarafından sağlanan bilgiye ihtiyaç duyması bunun gibi bir durumdur.

Örneğin, dinamik bir sayfa istendiğinde, HTTP sunucusu genellikle gerekli tüm bilgi parçalarını toplamak için bir veritabanını sorgular ve dinamik içeriği istemciye geri gönderir. Benzer şekilde, bir kullanıcı bir internet sitesine kaydolduğunda, HTTP sunucusu istemci tarafından gönderilen verileri toplar ve bir veritabanında saklar.

Veritabanı, düzenlenmiş bir bilgi kümesidir. Bir veritabanı sunucusu, içeriği biçimlendirilmiş bir şekilde saklamakta, bu da büyük miktarda veriyi güvenilir ve hızlı bir şekilde okumayı, yazmayı ve bağlamayı mümkün kılmaktadır. Açık kaynak veritabanı sunucuları sadece internet üzerinde değil birçok uygulamada kullanılmaktadır. Yerel uygulamalar bile yerel bir veritabanı sunucusuna bağlanarak verileri depolayabilir. En yaygın veritabanı türü, verilerin önceden tanımlanmış tablolarda düzenlendiği ilişkisel veritabanı_dır. En popüler açık kaynak ilişkisel veritabanları _MariaDB (MySQL kökenli) ve PostgreSQL'dir.

Ofis ve evlerdeki gibi yerel ağlarda, bilgisayarların sadece internete erişebilmesi değil, aynı zamanda birbirleriyle iletişim kurabilmesi arzu edilir. Bir bilgisayar bazen sunucu görevi görürken, aynı bilgisayar bazen istemci görevi görür. Bu, biri bir USB sürücüsüne veya benzerine kopyalama zahmetine girmeden, örneğin, bir masaüstü bilgisayarda depolanan bir dosyaya taşınabilir bir aygıttan erişmek gibi, ağdaki başka bir bilgisayardaki dosyalara erişmek istediğinde gereklidir.

Linux makineleri arasında genellikle NFS (Ağ Dosya Sistemi) kullanılır. NFS protokolü, yalnızca Unix/Linux makineleriyle donatılmış ağlarda dosya sistemlerini paylaşmanın standart yoludur. NFS ile bir bilgisayar, bir veya daha fazla dizinini bu dizinlerdeki dosyaları okuyup yazabilmeleri için ağdaki belirli bilgisayarlarla paylaşabilir. NFS, tüm işletim sisteminin dizin ağacını, önyükleme yapmak için kullanacak istemcilerle paylaşmak için bile kullanılabilir. İnce istemciler olarak adlandırılan bu bilgisayarlar, her bir makinedeki her bir işletim sisteminin bakımından kaçınmak için çoğunlukla büyük ağlarda kullanılır.

Eğer ağa bağlı başka türde işletim sistemleri varsa, hepsinin anlayabileceği bir veri paylaşım protokolü kullanılması önerilir. Bu gereklilik Samba tarafından karşılanır. Samba, asıl olarak Windows işletim sistemi için yapılmış, ancak günümüzde tüm büyük işletim sistemleriyle uyumlu olan ağ üzerinden dosya paylaşımı için bir protokol ortaya koyar. Samba ile yerel ağdaki bilgisayarlar yalnızca dosyaları değil yazıcıları da paylaşabilir.

Bazı yerel ağlarda, bir iş istasyonunda oturum açıldığında verilen yetki, çeşitli yerel ve uzak kaynaklara erişimi yöneten etki alanı denetleyicisi denen merkezi bir sunucu tarafından verilir. Etki alanı denetleyicisi, Microsoft Active Directory tarafından sağlanan bir hizmettir. Linux iş istasyonları, Samba veya SSSD adlı bir kimlik doğrulama alt sistemi kullanarak bir etki alanı denetleyicisiyle ilişki kurabilir. Ayrıca sürüm 4’ten itibaren Samba, heterojen ağlarda etki alanı denetleyicisi olarak da çalışabilir.

Amaç, internet tabanlı veri paylaşımının çeşitli yöntemlerini sağlayabilen bir bulut bilişim çözümü meydana getirmekse, iki alternatif düşünülmelidir: ownCloud ve Nextcloud. İki proje birbirine çok benzemektedir çünkü Nextcloud, ownCloud’un bir uyarlamasıdır ve bu durum açık kaynak projeleri arasında alışılmadık bir şey değildir. Bu tür bölünmelere genellikle çatal denir. Her ikisi de aynı temel özellikleri sağlar: tamamen masaüstü, mobil ve internet arabirimleri aracılığıyla yapılabilen dosya paylaşımı ve eşitleme, ortak çalışma alanları, takvim, kişiler ve posta. Nextcloud ayrıca özel sesli/görüntülü konferans sağlarken ownCloud daha çok dosya paylaşımına ve üçüncü taraf yazılımlarla entegrasyona odaklanır. Daha birçok özellik daha sonra ihtiyaç duyulduğunda etkinleştirilebilen eklentilerle sağlanır.

Hem ownCloud hem de Nextcloud, ilave özelliklere ve genişletilmiş desteğe sahip ücretli bir sürüm sunmaktadır. Onları diğer ticari çözümlerden farklı kılan, hassas verilerin bilinmeyen bir sunucuda tutulmasını önleyerek Nextcloud veya ownCloud’u özel bir sunucuya ücretsiz olarak kurabilmeleridir. Tüm hizmetler HTTP iletişimine bağlı olduğundan ve PHP ile yazıldığından, kurulum Apache gibi önceden yapılandırılmış bir internet sunucusunda gerçekleştirilmelidir. Kendi sunucunuza ownCloud veya Nextcloud kurmayı düşünüyorsanız, bulutunuzdaki tüm bağlantıları şifrelemek için HTTPS’yi de etkinleştirdiğinizden emin olun.

Bilgisayarlar arasındaki iletişim ancak ağ düzgün çalışıyorsa mümkündür. Normalde, ağ yapılandırması, ağ kullanılabilirliğini ayarlamaktan ve kontrol etmekten sorumlu yönlendirici üzerinde çalışan bir dizi program tarafından yapılır. Bunu başarmak için iki temel ağ hizmeti kullanılır: DHCP (Dinamik Ana Bilgisayar Yapılandırma Protokolü) ve DNS (Alan Adı Sistemi).

DHCP, bir ağ kablosu bağlandığında veya cihaz bir kablosuz ağa girdiğinde ana bilgisayara bir IP adresi atamaktan sorumludur. İnternete bağlanırken, ISP’nin DHCP sunucusu, istekte bulunan cihaza bir IP adresi sağlayacaktır. Bir DHCP sunucusu, bağlı tüm cihazlara otomatik olarak IP adresi sağlamak için yerel ağlarda da çok kullanışlıdır. Eğer DHCP yapılandırılmamışsa ya da düzgün çalışmıyorsa, ağa bağlı her aygıtın IP adresinin el ile yapılandırılması gerekir. IP adreslerini büyük ağlarda ve hatta küçük ağlarda el ile ayarlamak pratik değildir, bu nedenle çoğu ağ yönlendiricisi öntanımlı olarak önceden yapılandırılmış bir DHCP sunucusuyla gelmektedir.

IP adresi, bir IP ağındaki başka bir cihazla iletişim kurmak için gereklidir, ancak www.lpi.org gibi alan adlarının hatırlanma olasılığı, 203.0.113.165 gibi bir IP numarasından çok daha yüksektir. Fakat alan adı tek başına ağ üzerinden iletişim kurmak için yeterli değildir. Bu nedenle bir DNS sunucusu tarafından alan adının bir IP adresine çevrilmesi gerekir. DNS sunucusunun IP adresi, ISP’nin DHCP sunucusu tarafından sağlanır ve tüm bağlı sistemler tarafından alan adlarını IP adreslerine çevirmek için kullanılır.

Hem DHCP hem de DNS ayarları, yönlendirici tarafından sağlanan internet arayüzüne girilerek değiştirilebilir. Örneğin, IP atamasını yalnızca bilinen cihazlarla sınırlandırmak veya belirli makinelere sabit bir IP adresini atamak mümkündür. ISP tarafından sağlanan varsayılan DNS sunucusunu değiştirmek de mümkündür. Google veya OpenDNS tarafından sağlananlar gibi bazı üçüncü taraf DNS sunucuları bazen daha hızlı yanıtlar ve ekstra özellikler sağlayabilir.

Tüm bilgisayar programları (istemci ve sunucu programları, masaüstü uygulamaları ve işletim sisteminin kendisi) bir veya daha fazla programlama dili kullanılarak yapılır. Programlar, işletim sisteminin işlemci ve diğer aygıtlar tarafından yorumlanacak ve gerçekleştirilecek bir talimat dizisi olarak gördüğü tek bir dosya veya yüzlerce dosyadan oluşan karmaşık bir sistem olabilir.

Çok farklı amaçlar için çok sayıda programlama dili vardır ve Linux sistemleri bunların çoğunu sağlar. Açık kaynak yazılımlar programların kaynaklarını da içerdiğinden, Linux sistemleri geliştiricilere kendi ihtiyaçlarına göre yazılımları anlamaları, değiştirmeleri veya oluşturmaları için mükemmel koşullar sunar.

Her program, kaynak kodu denen bir metin dosyası olarak başlar. Bu kaynak kodu, programın ne yaptığını açıklayan az çok insan dostu bir dilde yazılır. Bir bilgisayar işlemcisi bu kodu doğrudan çalıştıramaz. Derlenmiş dillerde, kaynak kodu bu nedenle daha sonra bilgisayar tarafından çalıştırılabilecek bir ikili dosyaya dönüştürülür. Derleyici denen bir program kaynak koddan yürütülebilir biçime dönüştürmeyi yapmakla sorumludur. Derlenmiş ikili dosya tek bir işlemci türüne özgü olduğundan, programın başka bir tür bilgisayarda çalışması için yeniden derlenmesi gerekebilir.

Yorumlanmış dillerde programın önceden derlenmesi gerekmez. Bunun yerine, bir yorumlayıcı program her çalıştırıldığında kaynak kodunu okur ve talimatlarını yürütür. Bu, geliştirmeyi daha kolay ve hızlı hale getirir, ancak aynı zamanda yorumlanan programlar derlenmiş programlardan daha yavaş olma eğilimindedir.

İşte en gözde programlama dillerinden bazıları:

C ve Java derlenmiş dillerdir. Sistem tarafından yürütülebilmesi için C ile yazılan kaynak kod ikili makine koduna, Java kaynak kodu ise Java Sanal Makinesi denen özel bir yazılım ortamında yürütülen bayt koduna dönüştürülür. JavaScript, Perl, Shell betiği, Python ve PHP, betik dilleri olarak da adlandırılan yorumlanmış dillerdir.