1.3 Ders 1

Öncelikle, özgür yazılım bağlamındaki “özgür” kavramının aynı zamanda ücretsiz olmayla bir ilgisi yoktur. Ya da, Özgür Yazılım Vakfı'nın (FSF) kurucusu Richard Stallman’in kısaca ifade ettiği şekilde:

"Konsepti anlamak için, bir ücret değil, özgürlük düşünmelisiniz, "`ücretsiz bira`"daki gibi değil "`ifade özgürlüğü`"nde olduğu gibi. — Richard Stallman, Özgür yazılım nedir?

Yazılım için ücret ödemeniz gereksin ya da gerekmesin, özgür yazılımı oluşturan dört ölçüt vardır. Richard Stallman bu ölçütleri, sayımına sıfırdan başladığı “dört temel özgürlük” olarak tanımlar:

Şu kadar ki, özgürlük fikrine yapılan vurgu, her özgürlük hareketinin bir şeylere, yani buradaki durumda, varsayılan özgürlükleri bastıran, yazılımı mülk olarak gören ve onu kilit altında tutmak isteyen birilerine karşı olması bakımından tutarlıdır. Özgür yazılımın aksine, bu tür yazılımlara sahipli denir.

Birçokları için özgür yazılım ve açık kaynak yazılım eşanlamlıdır. Özgür ve Açık Kaynak Yazılım için sık kullanılan FOSS kısaltması bu özelliği vurgular. Ücretsiz/Özgür ve Açık Kaynak Yazılım anlamındaki FLOSS, İngilizce dışındaki diğer diller için de açıkça özgürlük fikrini vurgulayan bir başka popüler terimdir. Bununla birlikte, her iki terimin kökeni ve gelişimi göz önüne alındığında, bir ayrım yapmak faydalı olacaktır.

Özgür yazılım terimi, açıklanan dört özgürlüğün tanımıyla birlikte, Richard Stallman’a ve 1985’te Linux’un ortaya çıkışından yaklaşık 10 yıl önce onun tarafından kurulan GNU projesine kadar uzanır. “GNU Unix değildir” adı, niyetini göz açıp kapayıncaya kadar açıklar: GNU, teknik olarak ikna edici bir çözüm olan Unix işletim sistemini sıfırdan yazmak, onu herkesin kullanımına sunmak ve herkesin katkısıyla sürekli geliştirmek için bir girişim olarak başladı. Kaynak kodunun açıklığı bunun için yalnızca teknik ve organizasyonel bir gereklilikti, ancak özünde özgür yazılım hareketi hâlâ toplumsal ve siyasal, hatta kimilerine göre ideolojik bir harekettir.

Linux’un başarısı, İnternet’in ortak çalışma olanakları ve bu yeni yazılım evreninde ortaya çıkan binlerce proje ve şirketle birlikte, toplumsal yön giderek arka plana çekildi. Kaynak kodunun açıklığı, teknik bir gereklilikten tanımlayıcı bir özelliğe dönüştü: kaynak kodu görünür görünmez, yazılım “açık kaynak” olarak kabul edildi. Toplumsal güdüler, yazılım geliştirmede daha faydacı bir yaklaşıma yol açtı.

Özgür yazılım ve açık kaynak yazılım, aynı yöntemlerle aynı şey üzerinde ve dünya çapındaki bireyler, projeler ve şirketler topluluğu içinde çalışır. Ancak biri toplumsal, diğeri faydacı-teknik olmak üzere farklı yönlerden bir araya geldikleri için bazen çatışmalar olur. Bu çatışmalar, ortak çalışmanın sonuçları her iki hareketin asıl hedeflerine uymadığında ortaya çıkar. Bu, özellikle bir yazılım, kaynaklarını açığa çıkardığında, ancak aynı anda özgür yazılımın dört özgürlüğüne saygı göstermediğinde, örneğin açıklama, değişiklik veya diğer yazılım bileşenleriyle bağlantılarla ilgili kısıtlamalar olduğunda meydana gelir.

Yazılımın sahibi olduğu lisans, o yazılımın kullanım, dağıtım ve değişiklikle ilgili olarak hangi koşullara tabi olduğunu belirler. Ve gereksinimler ve gerekçeler çok farklı olabileceğinden, FOSS alanında sayısız farklı lisans ortaya çıkmıştır. Özgür yazılım hareketinin çok daha kökten yaklaşımı nedeniyle, birçok açık kaynak lisansını “özgür” olarak tanımaması ve bu nedenle onları reddetmesi şaşırtıcı değildir. Aksine, çok daha faydacı olan açık kaynak yaklaşımında bu pek mümkün değildir.

Gerçekten çok karmaşık olan lisanslar konusuna kısaca bir göz atalım.

Daha önce bahsedilen Özgür Yazılım Vakfı (FSF), GNU Genel Kamu Lisansını (GPL) özgür yazılım için en önemli lisanslardan biri olarak ortaya koymuştur ve bu da birçok proje tarafından kullanılmaktadır; ör. Linux çekirdeği. Buna ek olarak duruma özel özelleştirmelere sahip lisanslar yayınlamıştır: üzerinde değişiklik yapılmış özgür yazılımın kodda yapılan değişikliklerle birleşimini yöneten ve yapılan değişiklikler için kaynak kodun yayınlanmasının gerekmediği GNU Kısıtlı Genel Kamu Lisansı (LGPL), barındırılan yazılıma erişimin satışını kapsayan GNU Affero Genel Kamu Lisansı (AGPL) veya özgürlük ilkelerini yazılım belgelemesine genişleten GNU Özgür Belgeleme Lisansı (FDL) gibi. Buna ek olarak, FSF üçüncü taraf lisansları lehine veya aleyhine tavsiyelerde bulunur ve GPL-Violations.org gibi bağlı projeler şüpheli ücretsiz lisans ihlallerini araştırır.

FSF, reddettiği kısıtlayıcı telif hakkı ilkesinin aksine, özgür bir lisansın yazılımların değiştirilmiş türevleri için de geçerli olduğu ilkesini copyleft olarak adlandırır. Bu nedenle ana fikir, takip eden kısıtlamaları önlemek için bir yazılım lisansının özgürlükçü ilkelerini, yazılımın gelecekteki türevlerine mümkün olduğunca sınırsız bir şekilde aktarmaktır.

Kulağa açık ve basit gelmesine rağmen uygulamada önemli güçlüklere yol açmaktadır, bu nedenle eleştirmenler, sonraki sürümlere aktarılması nedeniyle copyleft ilkesini sıklıkla “viral” olarak adlandırmaktadır.

Örneğin, söylenenlerden, her iki lisans da aynı anda sonraki ürüne aktarılamayacağından, farklı copyleft lisansları altında lisanslanan iki yazılım bileşeninin birbiriyle birleştirilemeyebileceği anlaşılmaktadır. Bu, aynı lisansın farklı sürümleri için bile geçerli olabilir!

Bu nedenle, daha yeni lisanslar veya lisans sürümleri artık copyleft’e bu kadar katı bir şekilde sarılmamaktadır. Halihazırda bahsedilen GNU Kısıtlı Genel Kamu Lisansı (LGPL), bu anlamda, sözümone _kütüphaneler ile sıklıkla yapıldığı gibi, özgür yazılımı “özgür olmayan” bileşenlerle bağlayabilmek için bir imtiyazdır. Kitaplıklar, çeşitli diğer programlar tarafından kullanılan yordam veya altyordamlar içerir. Bu, sahipli yazılımın özgür bir kitaplıktan böyle bir altyordamı çağırması gibi yaygın olan bir duruma yol açar.

Lisans çakışmalarını önlemenin başka bir yolu, bir yazılımın farklı lisanslar altında lisanslandığı çift lisanslamadır, ör. bir özgür lisans ve bir sahipli lisans. Tipik bir örnek olarak, bir yazılımın yalnızca copyleft kısıtlamalarına saygı duyulduğunda kullanılabilecek özgür bir sürümünün olması ve öte yandan yazılımın geliştirilmesini finanse etmek amacıyla lisans sahibini belirli kısıtlamalardan kurtaran, yazılımı farklı bir lisans altında bir ücret karşılığında elde etmek için kullanılabilecek alternatif bir teklif sunulması gösterilebilir.

Buradan yazılım projeleri için lisans seçiminin çok dikkatli yapılması gerektiği açıkça anlaşılmalıdır, çünkü, diğer projelerle işbirliği, diğer bileşenlerle birleştirilebilirlik ve ayrıca kendi ürününün gelecekteki tasarımı buna bağlıdır. Copyleft, geliştiricilere bu açıdan özel zorluklar sunar.

Açık kaynak tarafında, başlıca lisans sorunlarıyla ilgilenen yapı, Eric S. Raymond ve Bruce Perens tarafından 1998’de kurulan Open Source Initiative (OSI)'dir. Ayrıca, yazılım lisanslarının Açık Kaynak Tanımı ile uyumlu olup olmadığını kontrol etmek için standart bir yöntem geliştirmiştir. Şu anda OSI internet sitesinde tanınmış 80’den fazla açık kaynak lisansı bulunabilir.

Burada ayrıca copyleft ilkesiyle açıkça çelişen lisansları “OSI onaylı” olarak listelemektedirler, özellikle de BSD lisansları grubu gibi. Berkeley Software Distribution (BSD), ilk olarak Berkeley Üniversitesi’nde geliştirilen ve daha sonra NetBSD, FreeBSD ve OpenBSD gibi ücretsiz projelere yol açan Unix işletim sisteminin bir çeşididir. Bu projelerin temelindeki lisanslara genellikle müsamahakar denir. Copyleft lisanslarının aksine, değiştirilmiş türevlerin kullanım koşullarını belirleme amacı taşımazlar. Bunun yerine, olası en büyük özgürlük, yazılımın düzenleyicilerini, düzenlemelere nasıl devam edileceğine karar verme konusunda yalnız bırakarak, örneğin, onları yayınlasalar da kapalı kaynak olarak ele alıp ticari olarak dağıtsalar da, yazılımın mümkün olduğunca geniş bir alana dağıtılmasına yardımcı olmalıdır.

Basitleştirilmiş BSD Lisansı veya FreeBSD Lisansı olarak da adlandırılan 2-Maddeli BSD Lisansı, böyle bir müsamahakar lisansın ne kadar kısaltılabileceğini kanıtlamaktadır. Geliştiricileri yazılımın neden olduğu hasarlardan kaynaklanan sorumluluk iddialarından koruyan standartlaştırılmış sorumluluk maddesine ek olarak, lisans yalnızca aşağıdaki iki kuraldan oluşur:

FLOSS’un başarılı geliştirme konsepti ve sonucunda oluşan teknolojik ilerleme, açık kaynak ilkesini teknik olmayan diğer alanlara aktarma girişimlerine yol açtı. Bilginin hazırlanması ve sağlanmasıyla karmaşık görevlerin çözümündeki yaratıcı işbirliği, artık genişletilmiş, içerikle ilgili açık kaynak ilkesinin delili olarak görülmektedir.

Bu, iş sonuçlarının paylaşılabileceği ve işlenebileceği bu alanlarda da güvenilir temeller oluşturma ihtiyacını doğurdu. Mevcut yazılım lisansları bunun için pek uygun olmadığından, bilimsel çalışmalardan sayısallaştırılmış sanat eserlerine kadar spesifik isterleri “açık kaynak ruhuyla” benzer şekilde kullanışlı lisanslara dönüştürmek için çok sayıda girişimde bulunuldu.

Bugün bu türdeki açık ara en önemli girişim olan Creative Commons (CC), ilgi alanlarını şu şekilde özetlemektedir:

Creative Commons ile hakların belirlenmesi meselesi, dağıtıcıdan eser sahibine geri döner. Bir örnek: Geleneksel yayıncılıkta, bir yazar genellikle tüm yayın haklarını (basım, çeviri vb.) bir yayıncıya devreder ve yayıncı da eserin mümkün olan en iyi şekilde dağıtılmasını sağlar. İnternet sayesinde önemli ölçüde değişen dağıtım kanalları artık yazarı bu yayın haklarının çoğunu kendisinin kullanması ve çalışmasının nasıl kullanılabileceğine kendisinin karar vermesi konumuna getiriyor. Creative Commons bunu basit ve yasal olarak güvenilir bir şekilde belirleme fırsatı vermektedir, ancak Creative Commons daha fazlasını istemektedir: yazarlar eserlerini genel bir değiş tokuş ve işbirliği sürecine katkı olarak sunmaya teşvik edilmektedir. Yazara gerektiğinde başkalarına devredebilecekleri tüm hakları veren geleneksel telif hakkının aksine, Creative Commons tam tersi bir yaklaşımı benimser: yazar eserini topluluğun kullanımına sunar, ancak eseri kullanırken dikkate alınması gereken bir dizi özellik arasından dilediklerini seçebilir — ne kadar çok özellik seçerse, lisans o kadar kısıtlayıcı olur.

Ve böylece CC’nin “Lisans Seç” ilkesi, yazara adım adım her bir özelliği sorar ve en sonunda yazarın esere metin ve simge olarak atayabileceği önerilen lisansı oluşturur.

Daha iyi anlaşılması için, CC tarafından sunulan altı olası kombinasyon ve lisansa genel olarak şöyle bakılabilir: