1.3 Μάθημα 1

Πρώτα απ 'όλα, το “ελεύθερο” [free] στο πλαίσιο του ελεύθερου λογισμικού δεν έχει καμία σχέση με το “δωρεάν”, ή όπως το θέτει συνοπτικά ο ιδρυτής του Free Software Foundation (FSF), Richard Stallman:

Ανεξάρτητα από το αν πρέπει να πληρώσετε για το λογισμικό ή όχι, υπάρχουν τέσσερα κριτήρια που συγκροτούν το ελεύθερο λογισμικό. Ο Richard Stallman περιγράφει αυτά τα κριτήρια ως “τις τέσσερις βασικές ελευθερίες”, η αρίθμηση των οποίων ξεκινά από το μηδέν:

Η έμφαση στην ιδέα της ελευθερίας είναι επίσης συνεπής στο βαθμό που κάθε κίνημα ελευθερίας κατευθύνεται κατά κάτι, δηλαδή έναν αντίπαλο που καταπιέζει τις αξιωθείσες ελευθερίες, ο οποίος θεωρεί το λογισμικό ως ιδιοκτησία και θέλει να το κρατήσει κλειδωμένο. Σε αντίθεση με το ελεύθερο λογισμικό, το λογισμικό αυτό ονομάζεται _ ιδιοκτησιακό_.

Για πολλούς, το _ ελεύθερο λογισμικό_ και το _ λογισμικό open source_ είναι συνώνυμα. Η συχνά χρησιμοποιούμενη συντομογραφία FOSS για το Ελεύθερο Open Source Λογισμικό_ [Free and Open Source Software] τονίζει αυτό το κοινό χαρακτηριστικό. Το FLOSS για το Free/Libre Open Source Λογισμικό είναι ένας άλλος δημοφιλής όρος, ο οποίος δίνει έμφαση στην ιδέα της ελευθερίας και για άλλες γλώσσες εκτός από τα αγγλικά. Ωστόσο, αν αναλογιστεί κανείς την προέλευση και την ανάπτυξη και των δύο όρων, αξίζει μια διαφοροποίηση.

Ο όρος ελεύθερο λογισμικό με τον ορισμό των τεσσάρων ελευθεριών που περιγράφησαν ανάγεται στον Richard Stallman και στο έργο GNU που ιδρύθηκε απο τον ίδιο το 1985 — σχεδόν 10 χρόνια πριν από την εμφάνιση του Linux. Το όνομα “Το GNU δεν είναι Unix” περιγράφει την πρόθεση με το κλείσιμο του ματιού: το GNU ξεκίνησε ως πρωτοβουλία για την ανάπτυξη μιας τεχνικά πειστικής λύσης — και συγκεκριμένα του λειτουργικού συστήματος Unix — από την αρχή, για να γίνει διαθέσιμο στο γενικό κοινό και να βελτιώνεται συνεχώς μέσα σε αυτό. Η ανοικτότητα του πηγαίου κώδικα ήταν απλώς μια τεχνική και οργανωτική αναγκαιότητα για αυτό, αλλά στην εικόνα του εαυτού του το κίνημα ελεύθερου λογισμικού εξακολουθεί να είναι ένα κοινωνικό και_πολιτικό_ — κάποιοι λένε επίσης ιδεολογικό — κίνημα.

Με την επιτυχία του Linux, τις συνεργατικές δυνατότητες του Διαδικτύου και τα χιλιάδες έργα και εταιρείες που εμφανίστηκαν σε αυτόν τον νέο κόσμο λογισμικού, η κοινωνική πτυχή υποχώρησε όλο και περισσότερο στο παρασκήνιο. Η ανοικτότητα του ίδιου του πηγαίου κώδικα άλλαξε από μια τεχνική απαίτηση σε ένα καθοριστικό χαρακτηριστικό: απο την στιγμή που ο πηγαίος κώδικας ήταν ορατός, το λογισμικό θεωρούνταν “open source”. Τα κοινωνικά κίνητρα έδωσαν τη θέση τους σε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση στην ανάπτυξη λογισμικού.

Το ελεύθερο λογισμικό και το λογισμικό open source λειτουργούν για το ίδιο πράγμα, με τις ίδιες μεθόδους και σε μια παγκόσμια κοινότητα ατόμων, έργων και εταιρειών. Αλλά δεδομένου ότι έχουν προέλθει από διαφορετικές κατευθύνσεις — μία κοινωνική και μια ρεαλιστική-τεχνική — μερικές φορές υπάρχουν συγκρούσεις. Αυτές οι συγκρούσεις προκύπτουν όταν τα αποτελέσματα της κοινής εργασίας δεν αντιστοιχούν στους αρχικούς στόχους και των δύο ρευμάτων. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα όταν το λογισμικό αποκαλύπτει τον πηγαίο του κώδικα, αλλά ταυτόχρονα δεν σέβεται τις τέσσερις ελευθερίες του ελεύθερου λογισμικού, για παράδειγμα όταν υπάρχουν περιορισμοί στην αποκάλυψη, αλλαγή ή τις συνδέσεις με άλλα στοιχεία λογισμικού.

Η άδεια κάτω από την οποία είναι διαθέσιμο το λογισμικό καθορίζει το σε ποιες συνθήκες υπόκειται ένα λογισμικό όσον αφορά τη χρήση, τη διανομή και την τροποποίηση. Και επειδή οι απαιτήσεις και τα κίνητρα μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά, έχουν δημιουργηθεί αμέτρητες διαφορετικές άδειες γύρω απο το FOSS. Λόγω της πολύ πιο θεμελιώδους προσέγγισης του κινήματος ελεύθερου λογισμικού, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι δεν αναγνωρίζει πολλές άδειες open source ως “ελεύθερες” και ως εκ τούτου τις απορρίπτει. Εν αντιθέσει, αυτό δεν συμβαίνει λόγω της πολύ πιο ρεαλιστικής προσέγγισης του λογισμικού open source.

Ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην πραγματικά πολύ περίπλοκη περιοχή των αδειών παρακάτω.

Το ήδη αναφερθέν Free Software Foundation (FSF) έχει διαμορφώσει την GNU General Public License (GPL) ως μία από τις πιο σημαντικές άδειες για ελεύθερο λογισμικό, το οποίο χρησιμοποιείται από πολλά έργα, π.χ. τον πυρήνα του Linux. Επιπλέον, έχει κυκλοφορήσει άδειες με ειδικές κατά περίπτωση προσαρμογές, όπως η GNU Lesser General Public License (LGPL), η οποία διέπει το συνδυασμό του ελεύθερου λογισμικού με τροποποιήσεις στον κώδικα, όπου ο πηγαίος κώδικας για τις τροποποιήσεις αυτές δεν απαιτείται να δοθεί δημόσια, το GNU Affero General Public License (AGPL), το οποίο καλύπτει την πώληση πρόσβασης σε λογισμικό που φιλοξενείται, ή τις GNU Free Documentation License (FDL), η οποία επεκτείνει τις αρχές ελευθερίας στα εγχειρίδια του λογισμικού. Επιπλέον, το FSF κάνει συστάσεις υπέρ ή κατά αδειών τρίτων, και σχετικά έργα όπως το GPL-Violations.org κάνουν διερεύνηση ύποπτων παραβιάσεων των ελεύθερων αδειών.

Το FSF επικαλείται την αρχή σύμφωνα με την οποία μια ελεύθερη άδεια ισχύει επίσης για τροποποιημένες παραλλαγές του λογισμικού copyleft — σε αντίθεση με την αρχή των περιοριστικών πνευματικών δικαιωμάτων [copyright] την οποία απορρίπτει. Η ιδέα, επομένως, είναι να μεταφερθούν οι φιλελεύθερες αρχές μιας άδειας λογισμικού όσο το δυνατόν πιο απεριόριστα σε μελλοντικές παραλλαγές του λογισμικού, προκειμένου να αποφευχθούν τυχόν επόμενοι περιορισμοί.

Αυτό που ακούγεται προφανές και απλό, ωστόσο, οδηγεί σε σημαντικές επιπλοκές στην πράξη, γι 'αυτό οι κριτικοί συχνά αποκαλούν την αρχή του copyleft “ιογενή”, αφού μεταδίδεται σε επόμενες εκδόσεις.

Από όσα ειπώθηκαν προκύπτει, για παράδειγμα, ότι δύο στοιχεία λογισμικού που έχουν άδειοδοτηθεί κάτω απο διαφορετικές άδειες τύπου copyleft ενδέχεται να μην μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους, καθώς και οι δύο άδειες δεν μπορούν να μεταφερθούν στο επόμενο προϊόν ταυτόχρονα. Αυτό μπορεί να ισχύει ακόμη και για διαφορετικές εκδόσεις της ίδιας άδειας!

Για αυτό το λόγο, οι νεότερες άδειες ή οι διάφορες εκδόσεις μιας άδειας συχνά δεν συλαμβάνουν πλέον τόσο αυστηρά το νόημα του copyleft. Ή προαναφερθείσα GNU Lesser General Public License (LGPL) είναι υπό αυτή την έννοια μια παραχώρηση για να είναι δυνατή η σύνδεση ελεύθερου λογισμικού με “μη-ελεύθερα” στοιχεία, όπως γίνεται συχνά με τις λεγόμενες _libraries. Οι libraries περιέχουν υπορουτίνες ή ρουτίνες, οι οποίες με τη σειρά τους χρησιμοποιούνται από διάφορα άλλα προγράμματα. Αυτό οδηγεί στην κατάσταση όπου το ιδιόκτητο λογισμικό καλεί μια τέτοια υπορουτίνα από μια ελεύθερη library.

Ένας άλλος τρόπος αποφυγής διενέξεων αδειών χρήσης είναι η διπλή αδειοδότηση [dual licensing], όπου ένα λογισμικό αδειοδοτείται με διαφορετικές άδειες, π.χ. ελεύθερη και ιδιοκτησιακού τύπου άδεια. Μια τυπική περίπτωση χρήσης είναι μια δωρεάν έκδοση ενός λογισμικού που μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο όταν τηρούνται οι περιορισμοί copyleft και η εναλλακτική προσφορά για την απόκτηση του λογισμικού με διαφορετική άδεια που απαλλάσσει τον κάτοχο της άδειας από ορισμένους περιορισμούς σε αντάλλαγμα για μια αμοιβή που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη του λογισμικού.

Επομένως, θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι η επιλογή της άδειας χρήσης για έργα λογισμικού θα πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή, καθώς η συνεργασία με άλλα έργα, ο συνδυασμός με άλλα στοιχεία καθώς και ο μελλοντικός σχεδιασμός του ίδιου του προϊόντος εξαρτώνται από αυτό. Από αυτή την άποψη, το copyleft παρουσιάζει ειδικές προκλήσεις για τους προγραμματιστές.

Από την πλευρά του open source, είναι η Open Source Initiative (OSI), που ιδρύθηκε το 1998 από τους Eric S. Raymond και Bruce Perens, και η οποία ασχολείται κυρίως με ζητήματα αδειοδότησης. Έχει επίσης αναπτύξει μια τυποποιημένη διαδικασία για τον έλεγχο των αδειών λογισμικού προς συμμόρφωση με το Open Source Definition. Περισσότερες από 80 open source αναγνωρισμένες άδειες βρίσκονται επί του παρόντος στον ιστότοπο του OSI.

Εδώ παραθέτουν επίσης τις άδειες ως “εγκεκριμένες από το OSI” που αντιβαίνουν ρητά στην αρχή copyleft, ειδικά της ομάδας BSD αδειών. Η διανομή λογισμικού Berkeley Software Distribution (BSD) είναι μια παραλλαγή του λειτουργικού συστήματος Unix που αναπτύχθηκε αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Berkeley, το οποίο αργότερα δημιούργησε ελεύθερα έργα όπως το NetBSD, το FreeBSD και το OpenBSD. Οι άδειες που διέπουν αυτά τα έργα αναφέρονται συχνά ως επιτρεπτικές [permissive]. Σε αντίθεση με τις άδειες copyleft, δεν έχουν ως στόχο να καθορίσουν τους όρους χρήσης τροποποιημένων παραλλαγών. Αντίθετα, η μέγιστη ελευθερία θα πρέπει να βοηθήσει το λογισμικό να διανεμηθεί όσο το δυνατόν ευρύτερα αφήνοντας τους συντάκτες του λογισμικού μόνο να αποφασίσουν πώς να προχωρήσουν με τις επεξεργασίες — είτε, για παράδειγμα, να τις διανείμουν εξίσου ελεύθερα είτε να τις αντιμετωπίσουν ως κλειστού κώδικα και να τις διανείμουν εμπορικά.

Η Άδεια Διπλής Ρήτρας BSD [2-Clause BSD License], που ονομάζεται επίσης Απλοποιημένη Άδεια BSD [Simplified BSD License] ή FreeBSD Άδεια [FreeBSD License], αποδεικνύει πόσο μειωμένη μπορεί να είναι μια τέτοια επιτρεπτή άδεια. Εκτός από την τυποποιημένη ρήτρα ευθύνης, η οποία προστατεύει τους προγραμματιστές από αξιώσεις ευθύνης που προκύπτουν από ζημιές που προκλήθηκαν από το λογισμικό, η άδεια χρήσης αποτελείται μόνο από τους ακόλουθους δύο κανόνες:

Η επιτυχημένη ιδέα ανάπτυξης του FLOSS και η σχετική τεχνολογική πρόοδος οδήγησαν σε προσπάθειες μεταφοράς της αρχής του open source σε άλλους, μη τεχνικούς τομείς. Η προετοιμασία και η παροχή γνώσης, καθώς και η δημιουργική συνεργασία για την επίλυση σύνθετων εργασιών, θεωρούνται πλέον ως απόδειξη της εκτεταμένης αρχής του open source που σχετίζεται με το περιεχόμενο.

Αυτό οδήγησε στην ανάγκη να δημιουργηθούν αξιόπιστα θεμέλια και σε αυτούς τους τομείς, σύμφωνα με τα οποία τα αποτελέσματα της εργασίας μπορούν να διαμοιραστούν και να υποβληθούν σε επεξεργασία. Δεδομένου ότι οι διαθέσιμες άδειες λογισμικού δεν ήταν οι πλέον κατάλληλες για αυτό, υπήρξαν πολλές προσπάθειες να μετατραπούν οι συγκεκριμένες απαιτήσεις από επιστημονικό έργο σε ψηφιοποιημένα έργα τέχνης “στο πνεύμα του open source” σε παρόμοια εύχρηστες άδειες.

Μακράν η πιο σημαντική πρωτοβουλία αυτού του είδους σήμερα είναι η Creative Commons (CC), η οποία συνοψίζει τις ανησυχίες της ως εξής:

Με το Creative Commons, η εστίαση στην εκχώρηση δικαιωμάτων επιστρέφει από τον διανομέα στον δημιουργό. Ένα παράδειγμα: Στις παραδοσιακές εκδόσεις, ένας δημιουργός συνήθως μεταβιβάζει όλα τα δικαιώματα έκδοσης (εκτύπωση, μετάφραση κ.λπ.) σε έναν εκδότη, ο οποίος με τη σειρά του εξασφαλίζει την καλύτερη δυνατή διανομή του έργου. Τα σημαντικώς διαφοροποιημένα κανάλια διανομής του Διαδικτύου θέτουν τώρα την δημιουργό σε θέση να ασκήσει πολλά από αυτά τα δικαιώματα έκδοσης και να αποφασίσει μόνη της πώς θα χρησιμοποιηθεί το έργο της. Το Creative Commons δίνει την ευκαιρία να το καθορίσει αυτό απλά και νομικά αξιόπιστα, αλλά το Creative Commons θέλει περισσότερα: οι δημιουργοί ενθαρρύνονται να διαθέσουν τα έργα τους ως συμβολή σε μια γενική διαδικασία ανταλλαγής και συνεργασίας. Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά πνευματικά δικαιώματα, τα οποία παρέχουν στον δημιουργό όλα τα δικαιώματα που μπορούν να μεταβιβάσουν σε άλλους κατά περίπτωση, η Creative Commons υιοθετεί την αντίθετη προσέγγιση: η δημιουργός θέτει το έργο της στη διάθεση της κοινότητας, αλλά μπορεί να επιλέξει από ένα σύνολο χαρακτηριστικών εκείνα που χρειάζονται να λαμβάνονται υπόψη κατά τη χρήση του έργου — όσο περισσότερα χαρακτηριστικά επιλέγει, τόσο πιο περιοριστική είναι η άδεια.

Έτσι, η αρχή “Επιλογή Άδειας” του CC ζητά από έναν δημιουργό τις μεμονωμένες ιδιότητες βήμα προς βήμα και δημιουργεί την προτεινόμενη άδεια, την οποία ο δημιουργός μπορεί να εκχωρήσει στο τέλος στο έργο ως κείμενο και εικονίδιο.

Για μια καλύτερη κατανόηση, εδώ είναι μια επισκόπηση των έξι πιθανών συνδυασμών και αδειών που προσφέρει η CC: